Lojistik Sürecinde Sorumluluklar ve Sorumluluk Sigortasının Önemi başlıklı makalesi ile Argemonia’nın 20. Sayısına konuk olan İstanbul Üniversitesi Ulaştırma ve Lojistik Fakültesi Lojistik Hukuku Öğretim Üyesi Av. Dr. Turkay Özdemir meydana gelen zararı tazmin sorumluluğunun, taşıyıcı ve taşıma işleri organizatörlerinin en önemli risklerinden olduğunu vurguluyor.

Meydana gelen zararı tazmin sorumluluğu, taşıyıcı ve taşıma işleri organizatörlerinin en önemli risklerindendir. Bunu, yurt içi veya uluslararası taşıyıcı veya taşıma işleri organizatörlüğü sorumluluk sigorta sözleşmeleri ve düzenlenen poliçelerle sigorta şirketlerine devretmeleri önemlidir.

Taşıyıcılar ve yine taşıyıcı hükümlerine tabi olan taşıma işleri organizatörleri, taşıma sürecinde olası sorumluluk riskleri bakımından benzer durumdadır. Ancak sorumluluk süreçlerinin başlangıç ve bitiş anı açısından farklılıklar söz konusu olup, bunun sebebi de eşyaya zilyet olunan sürecin başlangıç ve bitiş anında farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Buna göre taşıyıcılar “taşıyıcı sorumluluk riskleri” taşıma işleri organizatörleri ile “taşıma işleri organizatörü sorumluluk riskleri” bakımından bilgi sahibi olup, ona göre gerekli sigorta güvencelerini almaları gerekir.

Sorumluluk ana sebepleri, ulusal ve uluslararası taşımalarda; kayıp dahil zayi, hasar ve gecikme olarak ele alınmaktadır

Ulusal taşımalar düşünüldüğünde; deniz taşıyanları bakımından 6102 sayılı TTK m.1178 ve devamı hükümlerinde, hava yolu taşımaları bakımından TSHK m.120 ve devamında, genel olarak tüm taşımalar ve özellikle kara yolu taşımaları bakımından TTK m.875 ve devamı hükümlerinde düzenlenen sorumluluk sebepleri hemen hemen aynı şekilde zayi, hasar ve gecikme zararlarından sorumluluk olarak düzenlenmiştir.

Uluslararası taşımalarda da COTIF-CIM hükümlerinde, CMR hükümlerinde, Montreal Konvansiyonu hükümlerinde durum aynıdır. Yani sorumluluk ana sebepleri ulusal ve uluslararası taşımalarda; kayıp dahil zayi, hasar ve gecikme olarak ele alınmaktadır.

Bu çerçevede gerek taşıyıcının gerekse taşıma işleri organizatörünün genel olarak sorumluluk sebepleri zayi, hasar ve gecikme kaynaklı zararlara dayanmaktadır.

Sorumluluğun Kusur Bakımından Niteliği

Hangi taşıma yöntemi ve hangi taşıma güzergahı olursa olsun, taşıma sürecinde meydana gelen bir zarar varsa, taşıyıcı kusursuzluğunu ispatlamadığı sürece sorumluluğu esastır. Ancak deniz taşımalarında salt kusursuzluğu, hatta kasıt ve ihmali olmadığını ispatlayarak sorumluluktan kurtulmak mümkünken; diğer taşıma yöntemlerinde en küçük özensizlik dahi kusur sayılmaktadır. Hatta hava yolu taşımalarında kusursuzluğu ispat ile sorumluluktan kurtulmak sadece gecikme zararlarında mümkündür. Hava yolu taşımasında kargo zararlarında sadece sınırlı sayıda dört ayrı sebep olarak belirlenmiş sorumluluktan kurtulma sebepleri ile sorumluluktan kurtulmak mümkündür. Hava yolu taşıması dışında yöntemlerde ise bu kurtuluş imkanları çok daha fazla sayıda özel olarak sayılmıştır.

Öte yandan, kasten veya kasta eşdeğer sayılabilecek kusur söz konusu olduğunda, taşıyıcı veya organizatör, hava yolu taşımaları dışında sınırlı sorumluluktan da yararlanamaz. Yani kusur ağır ise sorumluluk zarar miktarının tamamını karşılayacak şekilde sınırsız hale gelir. Hava yolu taşımalarında ise, kusur ne derece olursa olsun sorumluluk sınırlı kalmaya devam eder.

Hangi taşıma yöntemi ve hangi taşıma güzergahı olursa olsun, taşıma sürecinde meydana gelen bir zarar varsa, taşıyıcı kusursuzluğunu ispatlamadığı sürece sorumluluğu esastır

Sınırlı sorumluluk miktarları ise; kasıt veya eşdeğer kusur yoksa, sınırlı sorumluluk deniz yolu taşımalarında birim bürüt kilogram başına 2 SDR veya taşıma ünitesi başına 666,67 SDR ile sınırlıyken, kara yolu taşımalarında birim bürüt kilogram başına 8,33 SDR, demir yolu taşımalarında 17 SDR, karma taşımalarda zarar, meydana geldiği aşamaya göre belirleme yapılmak şartıyla; aşama tespit edilemediğinde 8,33 SDR ile sınırlıdır. Oysa hava yolu taşımalarında, kusur derecesinden bağımsız bir şekilde sorumluluk birim brüt hasarlı veya zayi yükün kilogram miktarı başına 22 SDR ile sınırlı olmaktadır.

Görüldüğü üzere, kusur olsun ya da olmasın, tam bir kusursuzluk hali veya sayılan sebeplerden biri ispatlanamadığı sürece taşıyıcı adamların, yardımcıların, taşıtların, taşıt tedarikçilerinin kusurundan dahi kendi kusuru gibi sorumlu olmakta, özensizlikte sınırlı, kasıt veya eşdeğer kusurda sınırsız tam tazmin sorumluluğu gündeme gelmektedir.

Öte yandan, “yüke hak özel menfaat” bildirimi ya da sınırlı sorumluluk limitlerini aşar nitelikte hususi bir sorumluluk sınırı tespiti halinde, taşıma modu ayrımı olmaksızın tüm taşımalarda beyan edilen menfaate kadar sorumluluk yükselebilmektedir. Bu da sözleşme taraflarının serbesti dahilinde hareket ederek her zaman “özel menfaat” veya yasal sınırdan yüksek sorumluluk sınırı bildirme imkanı olmasından dolayı hava yolu taşımalarında sıklıkla kullanılmaktadır. Diğer taşıma yöntemlerinde ise ancak proje yükleri veya nitelikli emtia taşımalarında böyle bir belirleme ile karşılaşılmaktadır.

Sorumlu Olunan Zarar Ve Tazminat Kapsamı İle Sigorta Gereksinimi

Gecikme zararlarında kural olarak dolaylı zararlar tazmini söz konusudur. Uygulamada daha sık rastlanan zayi ve hasar kaynaklı zararların doğrudan emtia zararı olması gerekmektedir. Ancak hasar giderimi için yapılan ve hasarın azalmasına yönelik masraflar da hasar zararları arasında hesaplanacaktır. Bunun dışında zararlar taşıma zararı olarak tazminata konu olmaz. Gerek ulusal mevzuat gerekse uluslararası düzenlemelerde zararın ne şekilde ve hangi kıymetler gözetilerek hesaplanacağı belirlenmiştir.

İşte, bu belirlemelere göre, hesaplanacak tazminat sorumluluğu riski altında olan taşıyıcı ve taşıma işleri organizatörleri için bu riski bertaraf etmenin yolu sorumluluk sigortası yaptırmaktır. Sorumluluk sigortasında sigortalı ve/veya sigorta ettiren taşıyıcı ya da taşıma işleri organizatörü olmasına karşın, sigortalanan menfaat kendi malvarlıklarında olan bir değer değildir. Sigortalanan menfaat “olası malvarlığı azalması riski” yani tazminat ödeme riski olarak belirlenmektedir. En yüksek özenle taşıma işleri ile iştigal eden tacirlerin böylesi risklerini de sigorta etmesi beklenir. Zira sınırlı ya da sınırsız olsun ödenmesi olası tazminat, ticari faaliyeti önemli ölçüde etkilemektedir.

Hesaplanacak tazminat sorumluluğu riski altında olan taşıyıcı ve taşıma işleri organizatörleri için bu riski bertaraf etmenin yolu sorumluluk sigortası yaptırmaktır

Sorumluluk sigortası yapan sigortacı da baştan ne kadar veya hangi şartlarda sınırlı sorumlu tazminat veya hangi şartlarda sınırsız sorumlu tazminat ödemesi yapmak durumunda kalacağını bilmelidir. Böylece pirim hesabı için riski ölçebilecektir.

Bu durumda, taşıyıcının veya taşıma işleri organizatörünün tazminat ödeme yükümlülüğü, daha baştan gereği gibi tanımlanmış taşıma sözleşmesi veya ulusal mevzuattan ya da uluslararası konvansiyonlardan kaynaklı ise sigortacı bu tazminatı yük ilgilisine ödemek durumunda olacaktır. Yük ilgilisine ödemezse, taşıyıcı buna katlanırsa o zaman da katlanılan tazminatla sınırlı olmak üzere sigortacı taşıyıcıya ödeme yapmak durumunda kalır.

Sorumluluk Sigortalarının Kapsamı

Taşıyıcı ve taşıma işleri organizatörü tarafından yürütülen taşıma modu hangisi olursa olsun, ortaya çıkacak olası sorumluluk riskleri için sigorta sözleşmesi yapan ve sigorta poliçesi düzenlenmesinde temel hukuki düzenlemeler 6102 sayılı TTK m.1473-1482 hükümleridir. Ayrıca sigorta poliçesi şartları da bir o kadar önemli hukuk kaynağı olarak somut olayda sigorta kapsamı belirlenmesinde önem taşır.

Taşıyıcı veya organizatör sorumluluk sigortalarının zorunlu olmadığı, zorunlu sorumluluk sigortası söz konusu olduğunda hükümlerin ayrıca m.1483-1486 hükümlerinde düzenlendiğini de belirtmek isterim. Bu hükümler tehlikeli madde taşımalarına özgü zorunlu sigorta bakımından önemlidir. Ancak burada belirtmek gerekir ki; zorunlu sorumluluk sigortalarında, sigortacının sadece sigortalısına değil, doğrudan zarar görenlere karşı da yükümlülükleri olacak; sigortalı ile olan ticari ilişkisine dayanarak ödeme yükümlülüğünden tek taraflı kurtulamayabilecektir.

Zorunlu sorumluluk sigortalarında, sigortacının sadece sigortalısına değil, doğrudan zarar görenlere karşı da yükümlülükleri olacaktır

Bu çerçevede, taşıyıcı ve organizatör sorumluluk sigortalarının kapsamı ve sigortacının tazmin yükümlülüğü taraflar arası düzenlenen sigorta poliçesi ve sigorta sözleşmesi hükümlerine göre tayin olunacaktır. Özellikle sigorta korumasına dahil olan veya koruma dışında kalan risklerin detaylı düzenlemesi yapılabileceği gibi, genel olarak sadece yasal sorumluluk riskleri teminata dahil edilmiş de olabilir. Yasal sorumluluk risklerinden başkaca sorumluluk riskleri sigorta korumasına alınmadığında veya yasal sorumluluk risklerinden bazı riskler sigorta koruması kapsamı dışına çıkarılmadığında, taşıyıcının kanun ve konvansiyonlara göre sorumluluk sebepleri ve kapsamı ile sorumluluk sürecinin iyi irdelenmesi gerekir.

Adam ve Yardımcılar ile Taşıt ve Tedarikçisi Kaynaklı Riskler

Gerek zayi gerekse hasar kaynaklı zarara sebebiyet veren adam ve yardımcılardan kaynaklı, taşıttan kaynaklı riskleri, bu kişilerin ağır kusurundan kaynaklı riskleri dahi olsa sigorta teminatına almak mümkündür. Yani bu kişilere rücu edilmeyecek şekilde bu kişiler kaynaklı riskler poliçe kapsamında olabilir. Aksi takdirde sadece bu riskler özel düzenlenmemiş ise sigortalı için ödeme olsa bile bu kişiler rücu edilebilecektir. Ancak TTK m.1477 gereği sigortalının kendi kastından kaynaklı zararlar sigorta kapsamında olamaz. Öyleyse, adam, yardımcı ve tedarikçilerin kastından kaynaklı zararlarda bu kişilere rücu imkanı ortadan kaldırılamaz.

Sigorta poliçesinde, adam ve yardımcıların ağır kusurları, taşıt kusurları veya taşıt tedarikçisi kusurları poliçe kuvertüründen çıkarılmış olabilir. Yine bu gibi adam ve yardımcılar için mesleki yeterlilik, mali yeterlilik veya mesleki saygınlık açılarından özel şartlar da poliçede düzenlenmiş olabilir. Bu nedenle poliçe düzenlenirken iyi incelenmeli ve güvence sağlanan riskler mutlaka değerlendirilmelidir. Hiçbir hüküm yoksa, mevzuat ve uluslararası düzenlemeler gereği sigorta kapsamında olacak ancak sigortacı da bu kişilere rücu edebilecektir.

Sigorta poliçesinde, kasıt veya kasta eşdeğer kusur olsa bile mutlaka sınırlı sorumlu tazminat ödemesi yapılacağı yazılabilir. Bu da mutlaka irdelenmeli ve taşıyıcının tam tazmin sorumlusu olabileceği riskler gözetilerek, sınırlı sorumluluk limitini aşan tazminat ödeme olasılığı iyi değerlendirilmelidir. Yoksa, sigortacı ödemesi taşıyıcının ödemek durumunda kaldığı tazminatı karşılamaktan uzak kalabilir. Yine mümkünse, sigortacıya taşıyıcı ile yük ilgilisi arasında akdedilen çerçeve sözleşme varsa bu sözleşme hükümlerine göre olası tüm tazminat sorumluluk risklerine poliçede atıf yapılması sağlanabilir. Böylece taşıyıcının sigorta kapsamı dışında riski kalmamış olacaktır.

Ambalaj, Yükleme ve Boşaltma Kaynaklı Riskler

Meydana gelen zarar, taşıma sürecinde olmasına karşın, sebebi çoğu zaman daha önceki aşama olan ambalajlama kaynaklı olabilmektedir. Taşıyıcı ve organizatörler çoğu zaman görevleri olmasa bile ambalajlamaya müdahale etmekte, kendi kolileri veya koli bantlarını taşıma başında kullanabilmektedir. Bu durumda, taşıyıcı sorumluluk riski altına girerken, kural olarak ambalajlama sigortalanan sorumluluk riskleri arasında yer almamaktadır.

Özellikle taşıma işleri organizatörleri taşıma sözleşmesi akdedilirken teslim şekillerine göre taahhütler altına girmektedir. Bu da yükleme ve boşaltma süreçlerini taşıyıcının sorumluluk riskleri arasına almasına sebep olmaktadır. Taşıyıcı münferiden sözleşmeyi sigortacıya gönderip, o sözleşme şartlarında sorumluluk risklerini sigorta güvencesine almış ise, bu gibi riskler de sigorta kapsamında olmasına karşın; sigorta güvencesi genel olarak yıllık, aylık veya belli süre içinde riskler için sağlanmış ise bu riskler sigorta kapsamında olmayabilir.

Yine sigorta poliçesinde açıkça yükleme, boşaltma, aktarma riskleri sigorta kapsamı dışında tutulmuş ise; taşıyıcının nezaret ve gözetim görevi dışında risklerden dolayı meydana gelen zararda sorumlu olmayacağı, dolaysı ile sigortanın de ödeme yükümlülüğü olmayacağı gözetilmelidir.

Yükleme, boşaltma ve aktarmalar sorumluluk sigortası kapsamı dışında bırakıldığında dahi, taşıyıcının taşımaya alma ve teslim aşamalarında gözetim ve özen yükümlülüğünde eksiklik olması, özellikle müterafik kusur meydana gelmesi halinde, taşıyıcıdan kaynaklı kusurdan sigortacı da sorumlu olacaktır.

Taşıyıcının Katlandığı/Gerçekleşen Risk Sonucu Zarar

Taşıyıcının kendi iradesi ile müşteri memnuniyeti için yaptığı tazminat ödemeleri sigorta kapsamında değildir. Burada, asıl olan öncelikle kanun ve ilgili konvansiyon gereği sorumlu olunan risk için tazminat ödemesidir. Bunun için de hukuken zorunluluk olduğu ortaya konulmalıdır.

Bu her seferinde icra ve dava ile sonuca gitmeyi gerektirmez. Taşıyıcı ve sigortacının birlikte kararı ile sorumlu olunan risk ve gerçekleşen zarar gözetilerek ödeme kararı verilebilir. Bu durumda halen müşteri memnuniyeti için ödemeye engel yoktur.

Gecikme zararları dolaylı zararlar olduğu için poliçelerde özellikle belli bir limitle sınırlama söz konusu olmaktadır. Bu miktar eğer sınırlı sorumluluk söz konusu ise genel olarak sınırlı sorumluluk limitini karşılamaktadır. Ancak sınırlı sorumluluk olmadığında, taşıyıcı, limiti aşan ve tespit edilen gecikme zararını tazmin etmek durumunda kalabilir.

Muafiyet Klozları

Taşıma sürecinde araç başına öngörülen muafiyet miktarları çoğu zaman meydana gelen sınırlı sorumlu tazminatın dahi üzerinde kalmakta, taşıyıcı katlandığı tazminatı sigortacıya yansıtamamaktadır.

Sigorta poliçesi düzenlenirken azami miktarın araç başına zararlarda çok yüksek belirlenmesinin çok da önemi olmamaktadır. Elektronik, bilgisayar veya teknolojik ürünler ile markalı makine, konfeksiyon ve sair ürünler dışında araç başı limiti belli bir miktarda tutmak, milyon dolarlarla belirlemekten daha faydalı olabilir.

Oysa muafiyeti bin dolar gibi belirlediğinizde dahi, çoğu zaman sigortacı ödeme yükümlülüğü olmamasına rağmen yıllık toplamda bu ödemeler taşıyıcılar için önemli miktarlara ulaşabilmektedir.

Araç-sefer başına muafiyet ve araç başı tavan sorumluluk belirlemelerinde pirime etkisi olan ve olası riskler, taşınan yük türleri gözetilerek özel olarak değerlendirilmelidir.

Sorumluluk Sigortacısının Katlandığı Tazminatı Yansıtması: Rücu

Sorumluluk sigortacısı ancak yük ilgilisine, yük sigortacısına veya yük ilgilisine ödeme yapan sigortalısı taşıyıcıya tazminat ödemiş ise doğru ödeme yapmış olacaktır. Taşıyıcı ve sorumluluk sigortacısı TTK m.1478 gereği yük ilgilisi veya yük sigortacısına karşı müteselsilen sorumlu olmaktadır. Yük sigortacısı çoğu zaman taşıyıcının veya sorumluluk sigortacısının ödeme yükümlülüğü olan miktarı tazminatın ödemesini çok üzerinde yapmış da olabilir. Zira kural olarak yük sigortacısı tam tazminat sorumlusu iken, taşıyıcı sorumluluk sigortacısı sınırlı sorumlu tazminat sorumlusudur. Taşıyıcının sorumlu olduğu kadar tazminatı kendi sorumluluk poliçesine göre ödeyen sorumluluk sigortacısı da TTK m.1481 gereği sigortalı-taşıyıcıya karşı halef sıfatı ile rücu hakkını kullanabilecektir.

Taşıyıcının kendi iradesi ile müşteri memnuniyeti için yaptığı tazminat ödemeleri sigorta kapsamında değildir

Daha zarar belirlenmeden, zarar görenin gerçekte zararı var mı yok mu, tazmin talebi var mı belli olmadan sigortalıya ödeme rücuen tazmin talebi hakkı vermez. Uygulamada, sorumluluk sigortacısı, sigortalısı taşıyıcıya derhal ödeme yaptığında, alt taşıyıcı veya sair zarar verenlere rücu ettiğinde ispat etmesi gereken en önemli husus, taşıyıcı-sigortalının tazminat ödeme yükümlülüğü altında olduğudur. Yani taşıyıcı ödeme yükümlülüğü altında olduğu için ve ödediği için sigortalanan menfaatin sahibidir. Kendisine yönelmemiş bir tazminat talebini kendi zararı gibi sigortacıdan alamamalıdır. Zira halef olduğu sigortalısında bu şekilde tazminat talep eden yük ilgilisi veya yük sigortacısı bulunup bulunmadığı bile henüz belli değildir. Örneğin, yük ilgilisi uğradığı zararı tazmin talep etmiyor, yasal talep hakkını kullanmıyor, hatta açıkça feragat ediyorken, sorumluluk sigortacısının taşıyıcıya ödeme yaparak halefiyete dayanarak rücu edebileceği bir tazminat da olmayacaktır.

Sigorta poliçesinde aksine düzenleme olmadığı sürece sigortalının bağlı çalışanı adam ve yardımcılarına rücu edilemez. Sigorta poliçesinde özel olarak bir yasak klozu yoksa alt taşıyıcılar, müteakip taşıyıcılar, alt komisyoncular ve bunların ifa sürecinde yararlandığı adamları ile yardımcılarına ve varsa sorumluluk sigortacılarına da rücu edilebilir. Bunun için de dayanak mevzuat veya uluslararası düzenlemelere göre sorumluluklarının olduğunun ortaya konulması gerekir.

Sonuç

Lojistik operasyonlarının en başında taşıma süreci gelmektedir. Bu da kayıp, zayi, hasar ve gecikme risklerini içinde barındıran bir süreç olup, bu türden riskler gerçekleştiğinde zarar da kaçınılmaz olmaktadır. Meydana gelen zararı tazmin sorumluluğu da taşıyıcı ve taşıma işleri organizatörlerinin en önemli risklerindendir. Bunu, yurt içi veya uluslararası taşıyıcı veya taşıma işleri organizatörlüğü sorumluluk sigorta sözleşmeleri ve düzenlenen poliçelerle sigorta şirketlerine devretmeleri önemlidir. Sorumluluk sigortası, sorumluluk riski altında olan taşıyıcı ve organizatörlerin en yüksek özen ölçülerine uymama olasılığı yüksek olan taşıma süreci risklerini sigortacıya aktarmaktadır.

Burada sigorta prim ödemeleri önemli maliyet unsurları olsa da taşıma süreci bakımından mutlaka sorumluluk sigortası en baştan düşünülmeli, sefer başına limitleri ve muafiyetleri iyi irdelenerek süreç yönetimi yapılmalıdır.